Το τελετουργικό στοιχείο είναι συνυφασμένο με όλες τις σημαντικές στιγμές του ανθρώπου σε όλη την πορεία της ιστορίας του, σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο, σε θρησκευτικό και κοσμικό πλαίσιο. Οι τελετουργικές πράξεις αποτέλεσμα της συμβολικής σκέψης του homo sapiens δείχνουν να διαμορφώνουν τον εσωτερικό μας κόσμο και τον πολιτισμό μας. Γιατί όμως οι άνθρωποι δείχνουν να είναι τόσο δεμένοι με μια δραστηριότητα που έχει αποκλειστικά συμβολικό νόημα, καμία πρακτική χρησιμότητα, μοιάζει άσκοπη, ωστόσο βιώνεται ως πράξη ζωτικής σημασίας και σπουδαιότητας.
Οι τελετουργίες ή αλλιώς εθιμοτυπίες/ετικέτες, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: άκαμπτη, αυστηρή εκτέλεση, συγκεκριμένη επανάληψη, προσήλωση και συμβολικές πράξεις με ένα απόλυτα στυλιζαρισμένο τρόπο. Σύμφωνα με τα λόγια του κοινωνιολόγου Χόμανς οι τελετουργικές πράξεις προσφέρουν στα μέλη της κοινωνίας αυτοπεποίθηση, διασκεδάζουν τα άγχη τους, ισχυροποιούν την κοινωνική τους οργάνωση.
Πέρα όμως απ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους, η τελετουργία υπήρξε ένας άριστος τρόπος μεταλαμπάδευσης της πολιτισμικής γνώσης μεταξύ των ανθρώπων και θεμέλιος λίθος της κοινωνικής νόησης, καθώς βοήθησε τους ανθρώπους να συντονίσουν τη σκέψη τους και να λειτουργούν με ενότητα σε κοινότητες, υιοθετώντας οικειοθελώς κανόνες και αξίες.
O Πολωνός ανθρωπολόγος Μπρονίσουαφ Μαλινόφσκι διατείνεται μεταξύ άλλων πως η τελετουργία πηγάζει από την βαθύτατη ανάγκη να ελέγξουμε τον κόσμο μας, η οποία με τη σειρά της μας οδηγεί και στις επιστημονικές ανακαλύψεις.
...Συνολικά, δημιουργεί μια αίσθηση ελέγχου και νοηματοδότησης, μια αίσθηση ενότητας και σύναψης δεσμών...
Αυτός, λοιπόν, ο τρόπος της ‘μαγικής σκέψης’ του homo sapiens τον βοηθά να εφευρίσκει τρόπους για να ελπίζει σε μια μαγική λύση όταν έρχεται αντιμέτωπος με καταστάσεις που δεν μπορεί να ελέγξει. Συνεπακόλουθα, η τελετουργία λειτουργεί ως τρόπος κοινωνικής μάθησης αλλά και ως ένα εργαλείο αντιμετώπισης εξουθενωτικών συναισθημάτων, δυσάρεστων γεγονότων, ένα είδος εναλλακτικής σε κρίσεις θυμού, μίσους, άγχους και απόγνωσης. Συνολικά, δημιουργεί μια αίσθηση ελέγχου και νοηματοδότησης, μια αίσθηση ενότητας και σύναψης δεσμών.
Παρόμοια, η εθιμοτυπία και η Ιαπωνία έχουν μια βαθιά μακρόχρονη σχέση. Οι Ιάπωνες την αγαπούν και την τιμούν, είναι αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας τους. Άνθισε την περίοδο Mουρόματσι (1392-1573), με την αυγή της στρατιωτικής τάξης όταν ο Ογκάσαβαρα Σαντάμουνε διορίστηκε επίσημος ακόλουθος σε θέματα ετικέτας από τον σογκούν. Ο εγγονός του Ναγκάχιντε που τον διαδέχτηκε στη θέση, έγραψε την ανθολογία Σάνγκι ίττο οσότζι (1380) στην οποία εμπεριέχεται το πρώτο βιβλίο ετικέτας. Έκτοτε η ετικέτα της Ογκάσαβαρα ρίου υιοθετήθηκε από την κάστα των σαμουράι. Οι γενικές αρχές του βιβλίου της συνοψίζονται σε 3 θέσεις: ταπεινότητα, πειθαρχία και σεβασμός.
Στις πολεμικές τέχνες, η αυστηρή δομή και ακαμψία που εμπεριέχει η ξεκάθαρη προβλεψιμότητα της ετικέτας, είχε βαθιά πολεμικό σκοπό για την προστασία των μαχητών, μετασχηματίζοντας τον κόσμο τους σε πιο άνετο και ασφαλή. Ο σκοπός ήταν να δημιουργήσει μια τάξη στο χάος, έναν πνευματικό έλεγχο και συγκέντρωση, αυτοπεποίθηση και θάρρος ώστε να αποτελέσει έναν αποτελεσματικό μηχανισμό αντιμετώπισης αγχωτικών γεγονότων γεμάτων αβεβαιότητα για τη ζωή, όπως η μάχη. Ταυτόχρονα, δημιουργούσε κοινά συναισθήματα μεταξύ των συμμετεχόντων διαμορφώνοντας δεσμούς ανάμεσά τους.
...Η επαναλαμβανόμενη τέλεση βοηθά τα μέλη να εσωτερικεύουν τις νόρμες και τις κυρίαρχες αξίες της ομάδας, κάτι που καλείται ‘σημασιολογική μνήμη’...
Υπογραμμίζω πως έχει παρατηρηθεί ότι ο συντονισμός κινήσεων έχει την ικανότητα να ισχυροποιεί τις διαπροσωπικές σχέσεις και να συνάπτει δεσμούς και συναισθηματική ευθυγράμμιση. Η δε, χρήση κοινών διακριτικών και στολών δημιουργεί μια αίσθηση ομοιότητας και σύνδεσης. Η επαναλαμβανόμενη τέλεση βοηθά τα μέλη να εσωτερικεύουν τις νόρμες και τις κυρίαρχες αξίες της ομάδας, κάτι που καλείται ‘σημασιολογική μνήμη’.
Το Ρέισικι είναι η τελετουργία υπόκλισης που συνήθως ανοίγει και κλείνει ένα μάθημα στο ντότζο. Προέρχεται από δύο ιαπωνικές λέξεις, η πρώτη, ‘ρέι’,ορίζεται ως: υπόκλιση, χαιρετισμός, ευγένεια, ευπρέπεια, τελετή, ευχαριστία και εκτίμηση, η δεύτερη, ‘σίκι’, ορίζεται ως: τελετή ή λειτουργία. Ο στόχος του ρέισικι έχει τις ρίζες του σε όλες τις μορφές του μπούντο και της φιλοσοφίας που πρεσβεύει.
Το Ρέιγκι-σάχο, σε ελεύθερη μετάφραση ετικέτα ευπρέπειας, σκοπό έχει να οργανώσει ένα ντότζο σε μια λειτουργική κοινωνία που επιδεικνύει πειθαρχία, αφοσίωση, σεβασμό, κοινή λογική και πάνω απ’ όλα ωραίους τρόπους. Σήμερα που δεν υπάρχει η κάστα των σαμουράι, δεν είναι τυχαίο που η εθιμοτυπία ανθεί και έχει υιοθετηθεί απ’ όλες τις σχολές ακριβώς για όλους τους λόγους που αναφέρθηκαν στην αρχή του άρθρου.
Αντί επιλόγου, παραθέτω τα λόγια του ανθρωπολόγου Δημήτρη Ξυγαλάτα: «Οι τελετές είναι ένα αρχέγονο συστατικό της ανθρώπινης φύσης που μας βοηθά να συνδεθούμε, να βρούμε νόημα και να ανακαλύψουμε αυτό που πραγματικά είμαστε, ένα τελετουργικό ον.»
Σοφία Ξυγαλά
ΥΓ. Για περισσότερες πληροφορίες πάνω στην ιαπωνική πολεμική ετικέτα σας προτείνω το βιβλίο του D. Lowry: Στο Ντότζο που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μέση Οδός.
ΠΗΓΕΣR. W. Babin: IAIDO SWORD
D. Lowry: ΣΤΟ ΝΤΟΤΖΟ
F. Takahashi: KAMIZA VS. KAMIDANA
T. YAMAMO: HAGAKURE, Ο ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΩΝ ΣΑΜΟΥΡΑΙ
D. Xygalatas: Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑΣ
