Για άλλη μια φορά, η ιδέα για το κείμενο αυτό προήλθε από ένα προηγούμενο, το “
Παιχνίδια για νέους” που έγραψα στην αρχή της χρονιάς. Έλεγα λοιπόν τότε ότι “[...] στις ιαπωνικές πολεμικές τέχνες η κριτική των δασκάλων θεωρείται ταμπού (ειδικά εντός της Ιαπωνίας) […]” όμως στην πραγματικότητα πρόκειται ένα φαινόμενο που δεν περιορίζεται στην ιαπωνική κοινωνία και την κουλτούρα της, μαχητική ή άλλη: η ίδια η φύση της σχέσης δασκάλου-μαθητή προϋποθέτει την ιδέα της αυθεντίας και άρα θέτει τα δύο μέλη σε διαφορετικές θέσεις με διαφορετικά δικαιώματα και συχνά διαφορετικές υποχρεώσεις. Αν υπάρχει μια διαφορά στην Ιαπωνία και στις παραδόσεις της, είναι ότι καθώς η ιδέα της ιεραρχίας παραμένει πολύ ισχυρή ακόμα και σήμερα, η υπέρβαση των ορίων της σχέσης αυτής (και γενικά κάθε ιεραρχικής σχέσης) δεν έρχεται καθόλου φυσικά στους Ιάπωνες.
Το κύριο πρόβλημα αυτού του φαινομένου είναι ότι αν ο δάσκαλος δεν ταυτίζεται με το ιδεώδες της ιδιότητάς του (όπως αυτό προσδιορίζεται από τις διάφορες ερμηνείες της κομφουκιανικής σκέψης που αποτελούν αυτό που γενικά αποκαλείται “φιλοσοφία” στην Ιαπωνία) τόσο από την πλευρά των εκπαιδευτικών ικανοτήτων όσο και από τις πλευρές της οργάνωσης του εκπαιδευτικού συστήματος και της διαχείρισης των ανθρώπων μέσα στο σύστημα, οι πιθανότητες το όλο οικοδόμημα να καταρρεύσει είναι πολύ μεγάλες. Ένας δάσκαλος μπορεί να καταχραστεί την εξουσία που του δίνει η αυθεντία του ή μπορεί να μην μπορεί να τη διαχειριστεί με παραγωγικό τρόπο ή μπορεί να τη διαχειριστεί μεν αλλά το περιεχόμενο που έχει να διαθέσει να μην είναι επαρκές.
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις και σε αμέτρητες ακόμα όπου ο δάσκαλος δεν ανταποκρίνεται στον ρόλο του, η κριτική είναι πρακτικά το μόνο εργαλείο στην εργαλειοθήκη των μαθητών του, ο καθρέφτης τον οποίον θα κρατήσουν μπροστά από το πρόσωπό του ώστε να μπορέσει να δει τα σφάλματά του και να τα επανορθώσει. Αν, βεβαίως, πρόκειται για πραγματικά σφάλματα και, άρα, για άνθρωπο που θέλει να τα επανορθώσει –σε αντίθετη περίπτωση πρόκειται για εσκεμμένη κατάχρηση και κανένας σώφρων μαθητής δε θα πρέπει να είναι μαθητής ενός τέτοιου δασκάλου.
Αν ωστόσο, το πολιτισμικό πλαίσιο κάνει την κριτική ακόμα πιο δύσκολη από ό,τι θα ήταν, ας πούμε, σε ένα σύγχρονο δυτικό εκπαιδευτικό ίδρυμα, οι μαθητές βρίσκονται στην δύσκολη θέση να πρέπει είτε να προσπαθήσουν να βρουν πλάγιους τρόπους για να αντιμετωπίσουν μια κατάσταση η οποία είναι εμφανώς προβληματική, είτε να αποδεχτούν την προβληματική αυτή κατάσταση και να περιμένουν καρτερικά την απόσυρση του δασκάλου από την ενεργή δράση ή, αν κάτι τέτοιο δεν είναι άμεσα ορατό, τη στιγμή της δικής τους αυτονόμησης. Όλα αυτά, βεβαίως, στο μέτρο που οι δυσκολίες που δημιουργούν οι ανεπάρκειες του δασκάλου δεν είναι τόσο αβάσταχτες ώστε να οδηγήσουν τους μαθητές σε παραίτηση.
Έχω την εντύπωση ότι στα 35 και βάλε χρόνια που ασχολούμαι με τις πολεμικές τέχνες, δεν έχω γνωρίσει ούτε έναν άνθρωπο που να μην είχε κάποιες αντιρρήσεις ως προς το πώς λειτουργούσε ο δάσκαλός του. Οι αντιρρήσεις καλύπτουν όλο το φάσμα από το πιο τεχνικό και συγκεκριμένο και σχετικό με την τέχνη και την εξάσκησή της μέχρι το πιο φιλοσοφικό και αφηρημένο και σχετικό με τη ζωή, το σύμπαν και τα πάντα και την αντιμετώπιση του δασκάλου γι αυτά. Η δε σοβαρότητα των αντιρρήσεων καλύπτει όλο το φάσμα από το απλό, περιστασιακό σχόλιο των δύο φράσεων σε κάποια κοινωνική εκδήλωση, μέχρι τη διαρκή γκρίνια με κάθε αφορμή, εντός και εκτός του ντότζο, σε σχετικούς και άσχετους με αυτό.
...Αυτό που έχει σημασία, ωστόσο, είναι ότι αν ένας ασκούμενος παραμένει στην τέχνη, μαθαίνει να μπορεί να λειτουργεί πέρα από τις αντιρρήσεις και πέρα από τη διάθεση να ασκήσει κριτική στον δάσκαλό του...
Οι αντιρρήσεις αυτές διαμορφώνονται με τον χρόνο ενασχόλησης: κάποτε ξεκινούν πολύ έντονες και με το πέρασμα των χρόνων αποδυναμώνονται και άλλοτε ξεκινούν από μικρές, σχεδόν ασήμαντες διαφωνίες που συσσωρεύονται και διογκώνονται με τον χρόνο. Αυτό που έχει σημασία, ωστόσο, είναι ότι αν ένας ασκούμενος παραμένει στην τέχνη, μαθαίνει να μπορεί να λειτουργεί πέρα από τις αντιρρήσεις και πέρα από τη διάθεση να ασκήσει κριτική στον δάσκαλό του –επαναλαμβάνω, πάντα με δεδομένο ότι δεν αναφερόμαστε σε νοσηρές περιπτώσεις όπου η απομάκρυνση από το περιβάλλον γίνεται θέμα επιβίωσης. Και αυτό γιατί, τελικά, η προσαρμογή στις δυσκολίες της ζωής είναι μια από τις ουσιωδέστερες διαστάσεις της εξάσκησης στις πολεμικές τέχνες.
Συνεχίζοντας στο μοτίβο της διασύνδεσης των κειμένων μου, πριν από χρόνια είχα γράψει ένα κείμενο σχετικά με αυτό που στα αγγλικά αποκαλείται “πόλιτικς” (politics), δηλαδή “ διαστάσεις της ενασχόλησης με την τέχνη τους που σχετίζονται με τα οργανωτικά θέματα, τις σχέσεις μεταξύ σχολών και οργανώσεων, τοπικών και διεθνών, τις ισορροπίες που (χρειάζεται να) τηρούνται μεταξύ προσώπων και φορέων, τις εξαρτήσεις από οικονομικά ζητήματα ή θέματα εξουσίας και τη διαχείριση μικρών και μεγάλων κρίσεων.” Το κείμενο λεγόταν “
Περί πολιτικής” και η άποψή μου τότε ήταν ότι όλα τα παραπάνω μπαίνουν κάτω από τον γενικότερο τίτλο “διαχείριση κρίσεων”, κάτι που είναι τόσο πολύ στενά συνδεδεμένο με τις πολεμικές τέχνες που θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν εναλλακτική ονομασία γι αυτές.
Μια τέτοια κρίση είναι, κατά τη γνώμη μου, και αυτή που αφορά τους δασκάλους μας και την ανάγκη για κριτική στις πράξεις τους και ο τρόπος που θα τη διαχειριστούμε είναι μέρος της εξάσκησής μας· επί τροχάδην, πρώτα αξιολογούμε αν έχουμε το περιθώριο να ασκήσουμε κριτική, αν το έχουμε βρίσκουμε τον καλύτερο δυνατό τρόπο να το κάνουμε και σχεδιάζουμε πώς θα το κάνουμε και αν δεν το έχουμε, βρίσκουμε τον τρόπο που θα μας επιτρέψει να παρακάμψουμε την κριτική, να συνεχίσουμε να μαθαίνουμε την τέχνη και παράλληλα να συμβάλλουμε στη βελτίωση της κατάστασης στο ντότζο με δεδομένες τις αδυναμίες του δασκάλου μας.
Ναι, τα παραπάνω είναι όλα στρατηγική, κάτι που όπως είχα γράψει και στο “Περί πολιτικής” είναι αναπόσπαστο κομμάτι των πολεμικών τεχνών. Όμως πέρα από τη στρατηγική, υπάρχει και ένα άλλο βασικό στοιχείο που επίσης είναι αναπόσπαστο κομμάτι των πολεμικών τεχνών και αυτό είναι η υπομονή με την έννοια της εγκαρτέρησης αλλά χωρίς την παθητική διάσταση που συχνά αυτή έχει –περισσότερο με την έννοια της απάθειας, δηλαδή της κυριολεκτικής έλλειψης πάθους. Βρισκόμαστε στο ντότζο για να αποκομίσουμε γνώσεις, για να χτίσουμε έναν καλύτερο χαρακτήρα και για να διαμορφώσουμε ένα περιβάλλον που θα επιτρέψει και σε άλλους το ίδιο. Αν ο τρόπος για να πετύχουμε όλα τα παραπάνω είναι η κριτική και μπορούμε να την ασκήσουμε, το κάνουμε και αν όχι, βρίσκουμε έναν άλλον τρόπο –ό,τι δηλαδή θα κάναμε και σε μια συμπλοκή, προδιαγεγραμμένη ή ελεύθερη.
Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
