Πρώτα η είδηση –αν και οι ασκούμενοι στο αϊκίντο μάλλον την ξέρουν ήδη: σε ηλικία 78 ετών, πέθανε ο Τζον Στίβενς, 7ο νταν από το Αϊκικάι, δάσκαλος αϊκίντο στην Ιαπωνία και αργότερα, με βάση τη Χαβάη, σε όλον τον κόσμο και πρόεδρος της οργάνωσης Ένωση Κλασικού Αϊκίντο (Classical Aikido Association). Αν τα διαπιστευτήριά του ήταν μόνο αυτά, η συζήτηση θα τελείωνε κάπου εδώ -οι κάτοχοι 7ου νταν στο αϊκίντο δεν είναι πια τόσο σπάνιοι, ακόμα και εκτός Ιαπωνίας- όμως το βιογραφικό του εκλιπόντος ήταν πολύ πιο εκτενές –και εντυπωσιακό: καθηγητής βουδιστικών σπουδών και ανατολικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Τοχόκου Φούκουσι στο Σεντάι της Ιαπωνίας, χρισμένος κληρικός της σέκτας Σότο-σου του βουδισμού Ζεν, καλλιγράφος και εκτιμητής καλλιγραφίας και μεταφραστής και συγγραφέας δεκάδων βιβλίων με αντικείμενο το αϊκίντο, το μπούντο γενικότερα, την καλλιγραφία και τον βουδισμό.
...το “A Life in Aikido” η βιογραφία που έγραψε ο γιος του, Κισομάρου Ουεσίμπα (1921-1999), αν και κυκλοφόρησε στα ιαπωνικά το 1978, η αγγλική έκδοση έγινε το 2008 (και η ελληνική, με τίτλο “Αϊκίντο, το έργο μιας ζωής” το 2017)- ο Στίβενς ήταν ο κύριος υπεύθυνος για την εικόνα που διαμόρφωσε ο κόσμος εκτός Ιαπωνίας για τον Ουεσίμπα και την τέχνη του...
Με αυτή του την τελευταία ιδιότητα είναι που έχει γίνει γνωστός στο ευρύ κοινό: αρχής γενομένης από την βιογραφία του Μοριχέι Ουεσίμπα με τίτλο “Abundant Peace” που έγραψε το 1987, και που υπήρξε η πρώτη απόπειρα καταγραφής της ζωής και των πεπραγμένων του ιδρυτή του αϊκίντο στα αγγλικά -το “A Life in Aikido” η βιογραφία που έγραψε ο γιος του, Κισομάρου Ουεσίμπα (1921-1999), αν και κυκλοφόρησε στα ιαπωνικά το 1978, η αγγλική έκδοση έγινε το 2008 (και η ελληνική, με τίτλο “Αϊκίντο, το έργο μιας ζωής” το 2017)- ο Στίβενς ήταν ο κύριος υπεύθυνος για την εικόνα που διαμόρφωσε ο κόσμος εκτός Ιαπωνίας για τον Ουεσίμπα και την τέχνη του. Και τα βιβλία του που ακολούθησαν, μεταξύ των οποίων τα ”Budo: Teachings of the Founder of Aikido”, “The Philosophy of Aikido”, “The Secrets of Aikido”, “The Art of Peace” και “The Essence of Aikido: Spiritual Teachings of Morihei Ueshiba”, εδραίωσαν την εικόνα αυτή ακόμα και μεταξύ ανθρώπων που δεν τα έχουν διαβάσει, χάρη στο φαινόμενο ντόμινο.
Το θέμα θα μπορούσε να τελειώσει εδώ όμως τα παραπάνω έχουν και μια αθέατη όψη –για την ακρίβεια, μια όψη που αν και δεν είναι ακριβώς κρυμμένη, παραμένει εκτός του ορίζοντα των περισσότερων αϊκιντόκα, παρότι ο πιο μεθοδικός καταγραφέας και ιστορικός του αϊκίντο, ο Στάνλει Πράνιν (1945-2017), την παρουσίασε με τρόπο που δεν επιδέχεται αμφιβολιών. Και η όψη αυτή είναι ότι το έργο που καθιέρωσε τον Στίβενς, η βιογραφία “Abundant Peace”, περιέχει πολλές ανακρίβειες και λάθη τα οποία συνθέτουν μια εικόνα και για τον Ουεσίμπα και για το αϊκίντο που είναι μεν στρεβλή αλλά που πιθανότατα συνέβαλλε στη μεγάλη δημοτικότητα που γνώρισε το αϊκίντο τις δεκαετίες που ακολούθησαν –γιατί συνέβη αυτό είναι αντικείμενο άξιο κοινωνιολογικής μελέτης και ίσως κάποια στιγμή στο μέλλον θα έπρεπε να την αποπειραθούμε, έστω και ερασιτεχνικά.
Στα τεύχη 78 και 79 του περιοδικού που εξέδιδε στην Ιαπωνία, του “ Aiki News”, ο Πράνιν αναλύει τη βιογραφία του Στίβενς με τη βοήθεια του Κισομάρου Ουεσίμπα, τότε (1988) Ντόσου/επικεφαλής του Αϊκικάι και του Ντάιτοκαν, της οργάνωσης του Ντάιτο-ρίου Αϊκί-Μπούντο με επικεφαλής τον Τοκιμούνε Τακέντα (1919-1993), γιο του Σοκάκου Τακέντα (1859-1943) του βασικού δασκάλου πολεμικών τεχνών του Ουεσίμπα. Το άρθρο έχει τίτλο “Doshu and the Daito-ryu school speak their minds!” (“Ο Ντόσου και η σχολή Ντάιτο-ρίου λένε τη γνώμη τους!”) και πρόκειται πραγματικά για ένα πολύ καλό άρθρο που δεν αφήνει πολλά περιθώρια για την ακρίβεια του κειμένου του Στίβενς καθώς οι σχολιαστές είχαν ζήσει από πρώτο χέρι τους πρωταγωνιστές Ουεσίμπα και Τακέντα, τη γέννηση του αϊκίντο και τη σχέση του με το Ντάιτο-ρίου.
Αν και επίσης Αμερικανός, συνομήλικος του Στίβενς, επίσης ασκούμενος στο αϊκίντο (κάτοχος 5ου νταν) και επίσης κάτοικος Ιαπωνίας για πολλά χρόνια (γύρω στα 20 –ο Στίβενς έζησε περίπου 40), ο Πράνιν είχε μια εντελώς διαφορετική άποψη για τον ιδρυτή του αϊκίντο και για την ίδια την τέχνη και το περιεχόμενό της. Ωστόσο, και παρότι υπήρξε ιδιαίτερα δραστήριος τόσο με το περιοδικό όσο και με την έκδοση βιβλίων και βίντεο και με το εξαιρετικό σάιτ “Aikido Journal” ποτέ δεν κατάφερε να φτάσει σε επίδραση τον Στίβενς. Και αυτό επειδή το μήνυμα του Στίβενς, όπως εκφράστηκε όχι μόνο στο “Abundant Peace” αλλά και σε όλα του τα βιβλία ήταν τελικά πολύ περισσότερο ελκυστικό για πολύ περισσότερο κόσμο, ειδικά εκτός Ιαπωνίας, και πολύ κοντά στην εικόνα του αϊκίντο που προώθησαν οι Αμερικανοί δάσκαλοί του (Φρανκ Ντόραν, Ρόμπερτ Ναντό, Πατρίτσια Χέντριξ, Τέρι Ντόμπσον κ.α.) τις δεκαετίες 1960-1970 επηρεασμένοι εν πολλοίς από τον Κοΐτσι Τοχέι (1920-2011) και τις ιδέες του για το κι και τη σχέση του με τη λειτουργία του σώματος αλλά και από την ιδεολογία της εποχής.
...Αν βεβαίως έχει πλέον ιδιαίτερη σημασία να αναρωτηθεί κανείς για τέτοια πράγματα: όσοι παρακολουθούν την κατάσταση του αϊκίντο τα τελευταία χρόνια, γνωρίζουν ότι η νοοτροπία που διαμορφώθηκε, εν πολλοίς και από τον Στίβενς, έχει χωρίσει τον κόσμο της τέχνης σε δύο μεγάλα στρατόπεδα, ένα με ζητούμενο την “πρακτικότητα” και ένα με ζητούμενο την “αρμονία”...
Διαβάζοντας το έργο του Στίβενς με μια πιο ψύχραιμη ματιά διακρίνει κανείς εύκολα ότι διαπνέεται από μια ιδεολογία εξιδανίκευσης τόσο του ίδιου του Μοριχέι όσο και του δημιουργήματός του· το γεγονός ότι ο Στίβενς είχε μελετήσει (θεωρητικά και έμπρακτα) βουδισμό Ζεν δημιουργεί ερωτηματικά σχετικά με την ιδεολογία αυτή: καθώς η συγκεκριμένη σέκτα είναι διάσημη για την πραγματιστική της αντίληψη, διερωτάται κανείς από πού προήλθε η αντίληψη που χαρακτηρίζει το έργο του (ενδέχεται μια επιρροή να ήταν ο βασικός του δάσκαλος αϊκίντο, Ριντζίρο Σιράτα, 1912-1993, ο οποίος, ωστόσο, είχε και μια πολύ ρεαλιστική πλευρά). Αν βεβαίως έχει πλέον ιδιαίτερη σημασία να αναρωτηθεί κανείς για τέτοια πράγματα: όσοι παρακολουθούν την κατάσταση του αϊκίντο τα τελευταία χρόνια, γνωρίζουν ότι η νοοτροπία που διαμορφώθηκε, εν πολλοίς και από τον Στίβενς, έχει χωρίσει τον κόσμο της τέχνης σε δύο μεγάλα στρατόπεδα, ένα με ζητούμενο την “πρακτικότητα” και ένα με ζητούμενο την “αρμονία”. Και παρότι το δεύτερο υπερτερεί αριθμητικά του πρώτου, δε δείχνει να μπορεί να σταθεί αντιμέτωπο με τις αλλαγές στις κοινωνίες μας και με τα αιτήματα των ανθρώπων που στρέφονται στις πολεμικές τέχνες με αποτέλεσμα ο πληθυσμός της τέχνης να φθίνει συστηματικά.
Μειώνουν τα παραπάνω το έργο του Στίβενς; Εξαρτάται από ποια σκοπιά το βλέπει κανείς. Προσωπικά, και έχοντας μια πιο ιδιαίτερη σχέση μαζί του μια και το “The Shambhala Guide to Aikido” που έγραψε το 1996 ήταν το πρώτο βιβλίο που μετέφρασα (κυκλοφόρησε σαν “Aikido” από τις εκδόσεις Οξύ το 2002), ενώ αργότερα, το 2004, μετέφρασα για το Αλκίμαχον και το “Budo: Teachings of the Founder of Aikido” που κυκλοφόρησε με ελληνικό τίτλο “Διδασκαλίες του Ιδρυτή του Αϊκίντο”, θεωρώ ότι το έργο του αξίζει να διαβαστεί –αλλά με προϋποθέσεις! Και βασικότερη από αυτές είναι να γνωρίζει κανείς ότι τα βιβλία του Στίβενς είναι, πρωτίστως και κυρίως, οχήματα για τις απόψεις του και λιγότερο δεξαμενές πληροφοριών για τα θέματά τους. Σε όλα του τα βιβλία, πρωταγωνιστούν χαρακτήρες που ξεπερνούν τα ανθρώπινα μέτρα -ο Μοριχέι Ουεσίμπα, ο ξιφομάχος/καλλιγράφος/πολιτικός Γιαμαόκα Τέσου (1836-1888), ο τοξότης Άουα Κένζο (1880-1939) ή οι δάσκαλοι του Ζεν Ίκιου Σότζουν (1394-1481) και Χακουΐν Εκάκου (1686-1769)- και σχεδόν μπορεί κανείς να γευτεί τον θαυμασμό του Στίβενς γι αυτούς και την αναγωγή τους σε προσωπικούς του γκουρού. Αν ο αναγνώστης το γνωρίζει αυτό και τοποθετήσει ένα αντίστοιχο αντίβαρο ρεαλισμού στο άλλο τάσι της ζυγαριάς, μπορεί σίγουρα να ωφεληθεί· ειδικά σε ό,τι αφορά το αϊκίντο, μπορεί να καταλάβει καλύτερα την εξέλιξή του στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και στο πρώτο τρίτο του 21ου.
Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
