Μπονσάι και άλλες πολεμικές τέχνες

Τον προηγούμενο Νοέμβριο, το περιοδικό “New Yorker”, κατά τη γνώμη μου ένα από τα καλύτερα περιοδικά που εκδίδονται στις ΗΠΑ, δημοσίευσε ένα άρθρο με τίτλο “Ο όμορφος, βάναυσος κόσμος των μπονσάι” (“The Beautiful, Brutal World of Bonsai”) –όσοι ενδιαφέρονται, μπορούν να το βρουν στην ονλάιν έκδοση του περιοδικού εδώ .

Το άρθρο αφηγείται την ιστορία του Ράιαν Νιλ, ενός Αμερικανού από το Κολοράντο που μέσω των ταινιών της σειράς “Καράτε Κιντ” έμαθε για τα μπονσάι, πήγε στην Ιαπωνία για να μαθητεύσει κοντά σε έναν από τους πιο ιδιόρρυθμους δημιουργούς μπονσάι, τον Μασαχίκο Κιμούρα και περιλαμβάνει την εξάχρονη μαθητεία του κοντά στον Κιμούρα και τη συνέχεια της πορείας του όταν επέστρεψε στις ΗΠΑ που ολοκληρώθηκε με τον κήπο Μπονσάι Μιράι (Bonsai Mirai) στο Όρεγκον.

Το κείμενο ήταν ενδιαφέρον, ειδικά για κάποιον που, όπως ο γράφων, του αρέσουν τα μπονσάι. Όμως το βάρος της προσοχής του άρθρου, και αυτό φαίνεται και από τον τίτλο του, δεν ήταν τόσο τα ίδια τα δέντρα όσο ο τρόπος συμπεριφοράς του Κιμούρα προς τους μαθητές του και το κλίμα μέσα στο οποίο γινόταν η μαθητεία: απότομη συμπεριφορά, προσβολές, ενίοτε σωματική τιμωρία και όσο για την ίδια την απόκτηση γνώσεων, αυτή προέκυπτε μόνο μέσω της “κλοπής” του μαθητευόμενου καθώς ο ίδιος ο Κιμούρα δεν δίδασκε σχεδόν ποτέ –συνήθως απλώς απέρριπτε ό,τι έκαναν οι μαθητευόμενοι και δη με τον πιο άσχημο και άξεστο τρόπο.

Σε ένα σημείο, το κείμενο γράφει “Ρώτησα τον Νιλ αν, δεδομένου ότι η σχέση του με τον Κιμούρα είχε χαλάσει, είχε μετανιώσει για τον χρόνο που πέρασε στην Ιαπωνία. Μου απάντησε όχι σίγουρα δε θα ήθελε να επαναλάβει την εμπειρία. Όμως πρόσθεσε “αν κάποιος μου έλεγε ‘θα γυρίσουμε τον χρόνο πίσω και θα μπορέσεις να διαλέξεις αν θα ήθελες να γίνεις το άτομο που είσαι σήμερα ή ένα πιθανώς λιγότερο ενημερωμένο και λιγότερο ανθεκτικό άτομο στο ταξίδι σου, θα ήθελες τον εύκολο δρόμο;’ θα απαντούσα ‘όχι, θέλω τον δύσκολο δρόμο’. Έχοντας κάποια εμπειρία στο γράψιμο, μπορώ εύκολα να καταλάβω ότι ο δημοσιογράφος θεωρεί το παραπάνω πολύ σημαντικό ως δίδαγμα.   

Και είναι, βεβαίως. Όμως ούτε αυτό, ούτε όλη η ιστορία του Ράιαν Νιλ είναι ιδιαίτερα πρωτότυπη για όσους έχουν εμπλακεί με τις πολεμικές τέχνες της Ιαπωνίας. Οι δρόμοι αυτοί είναι γεμάτοι δυσκολίες, πολλές από τις οποίες δεν έχουν να κάνουν με το αντικείμενό τους, το οποίο είναι εξ ορισμού δύσκολο, αλλά με τον τρόπο που τις διδάσκουν οι εκπαιδευτές τους. Επίσης, όχι μόνο επειδή διδάσκουν κάτι το οποίο είναι εξ ορισμού δύσκολο αλλά και επειδή προέρχονται από ένα σύστημα που θεωρεί ότι ο μαθητής πρέπει να αισθάνεται απολύτως υπεύθυνος για την επιλογή του να βαδίσει στους συγκεκριμένους δρόμους.

Επειδή εδώ υπάρχει μια γωνία πίσω από την οποία παραμονεύει μια παρεξήγηση, να ξεκαθαρίσω τούτο: οι δάσκαλοι δεν αποποιούνται την ευθύνη τους! Αν είναι πραγματικοί δάσκαλοι την αισθάνονται κάθε μέρα αλλά την αισθάνονται απέναντι σε κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό τους και από τον μαθητή: την αισθάνονται απέναντι στην ίδια την τέχνη που διδάσκουν και της οποίας τη συνέχεια είναι επωμισμένοι να εξασφαλίσουν. Και αυτό δεν ισχύει μόνο για τις κορίου των 20 ατόμων! Ακόμα και τέχνες με χιλιάδες ασκούμενους όπως όλες οι σύγχρονες πολεμικές τέχνες και τα μαχητικά αθλήματα της Ιαπωνίας φτάνουν σε κάθε εκπαιδευτή με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο μέσα από μια πολύ συγκεκριμένη διαδρομή· μ’ άλλα λόγια, το κέντο ή το αϊκίντο ή το τζούντο κάθε δασκάλου είναι ένα συγκεκριμένο κέντο ή αϊκίντο ή τζούντο, το οποίο ο δάσκαλος αισθάνεται διακαώς την ανάγκη να περάσει στις επόμενες γενιές.

"ο δάσκαλος θα συνεχίσει να διδάσκει με τον τρόπο που θεωρεί σωστό και που σχεδόν πάντα περνάει από την επιβολή στον μαθητή της ανάληψης της ευθύνης του"

Όμως, και εκεί είναι το θέμα, αν ο μαθητής δεν έχει την ίδια διακαή ανάγκη να μάθει αυτό το κέντο, το αϊκίντο ή το τζούντο, η προσπάθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία και ο κίνδυνος (για τον δάσκαλο) η πορεία να σταματήσει εκεί είναι μεγάλος. Είναι η απάντηση ο δάσκαλος να κάνει εκπτώσεις προκειμένου να εξασφαλίσει ότι δε θα συμβεί κάτι τέτοιο; Κρίνοντας από τους δασκάλους που έχω γνωρίσει και που θεωρώ σοβαρούς, η απάντηση είναι “όχι”: ο δάσκαλος θα συνεχίσει να διδάσκει με τον τρόπο που θεωρεί σωστό και που σχεδόν πάντα περνάει από την επιβολή στον μαθητή της ανάληψης της ευθύνης του.

Ο Ράιαν Νιλ, στο άρθρο του “New Yorker” κατάλαβε τα παραπάνω, όπως τα καταλαβαίνουν και χιλιάδες επιμελείς ασκούμενοι στις πολεμικές και τις άλλες παραδοσιακές και λιγότερο παραδοσιακές τέχνες της Ιαπωνίας και όχι μόνο. Αυτό που έχει ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι πόσο περίεργα ακούγονται όλα αυτά για ένα δυτικό περιοδικό του 2023. Παρότι, όπως έγραψα και στην αρχή, θεωρώ το “New Yorker” ένα εξαιρετικό δημοσιογραφικό όχημα, κυρίως με την έννοια του σχολιασμού και της άποψης, οι αρχές της εποχής μας έχουν αλλάξει τόσο ώστε μια σκληρή μαθητεία σε μια παραδοσιακή τέχνη που μπορεί να οδηγήσει σε ωρίμανση του μαθητή, ακούγεται σαν κάτι παράδοξο και άξιο μνείας.

Ίσως να γίνομαι υπερβολικός και ίσως ο συντάκτης του άρθρου να εντυπωσιάστηκε απλώς από το ποιο είναι το αντικείμενο: η ίδια ιστορία με μια πολεμική τέχνη στη θέση των μπονσάι ίσως να ακουγόταν λιγότερο εξωτική και αν αντί για την πολεμική τέχνη ήταν ένα δυτικό μαχητικό άθλημα όπως η πυγμαχία, ίσως να ακουγόταν και οριακά μπανάλ. Όμως ειλικρινά δεν πιστεύω ότι είναι αυτό. Πιστεύω αντίθετα ότι ο λόγος που γράφτηκε το άρθρο αυτό είναι επειδή όσο περνούν τα χρόνια, οι άνθρωποι ειδικά στη Δύση, πιστεύουν ότι η ζωή δεν πρέπει να έχει δυσκολίες και ότι όλοι έχουμε δικαίωμα στα πάντα.

Προσωπικά θα προτιμούσα μια άλλη διατύπωση: έχουμε δικαίωμα να δοκιμάσουμε τα πάντα –ή σχεδόν τα πάντα. Όμως το να τα κατακτήσουμε, δεν είναι δικαίωμα, είναι προνόμιο και αυτό το προνόμιο πληρώνεται. Ποιο είναι το τίμημα; Εξαρτάται από το αντικείμενο όμως θα έλεγα ότι άσχετα με τη μορφή που παίρνει, το τελικό αντίκρισμά του είναι ο περιορισμός του εγώ μας και αυτός είναι ο λόγος που οι περισσότεροι αντιδρούμε βίαια. Όμως όπως ξέρει οποιοσδήποτε έχει περάσει από τα παρκέ ή τα τατάμι των ντότζο, αν δεν σπάσεις εγώ δεν φτιάχνεις ομελέτα. Ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων.

Γρηγόρης Α.Μηλιαρέσης

*η φωτογραφία είναι του Γρηγόρη Μηλιαρέση από το βιβλίο του, "Γράμματα από έναν αιωρούμενο κόσμο".