Ποιο ζεν;

εικόνα άρθρου
Σε απόσταση 20 λεπτών με τα πόδια από το σπίτι μου βρίσκονται 31 ναοί βουδισμού ζεν: οι 11 είναι διαφόρων παρακλαδιών της σέχτας Ρινζάι-σου και οι υπόλοιποι 20 είναι της σέχτας Σότο-σου με την οποία και προσωπικά συνδέομαι. Από τους 31 αυτούς ναούς, κανένας (το επαναλαμβάνω για έμφαση: κανένας) δεν έχει καθημερινά προγράμματα της άσκησης ζαζέν (αυτό που πολλοί αποκαλούν εσφαλμένα «διαλογισμό» και που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της συγκεκριμένης σχολής βουδισμού) –ορισμένοι (λίγοι) έχουν εβδομαδιαία και οι περισσότεροι έχουν δεκαπενθήμερα ή μηνιαία. Τι σημαίνει αυτό; Ότι αν κάποιος, όπως εν προκειμένω ο γράφων, θέλει να ασκηθεί εκτός σπιτιού, δεν μπορεί να το κάνει παρά μια φορά το μήνα ή στην καλύτερη περίπτωση δύο. Εκτός βεβαίως αν πάρει τους ναούς με τη σειρά και ασκείται μια εδώ και μια εκεί όμως ακόμα κι έτσι, οι ημερομηνίες συμπίπτουν και είναι, κατά κανόνα, τα σαββατοκύριακα.

Τα παραπάνω είναι κακά μαντάτα για τους βουδιστές ζεν όμως σημαίνουν κάτι για όσους ασχολούνται με τις πολεμικές τέχνες; Πιθανότατα όχι –εκτός αν αυτοί συμπεριλαμβάνονται στη διόλου ευκαταφρόνητη μερίδα που πιστεύει ότι ο βουδισμός ζεν είναι στενά συνδεδεμένος με τις τέχνες στις οποίες ασκείται. Δεν ξέρω τι συμβαίνει στην Κίνα (αν και είμαι μάλλον βέβαιος ότι η Πολιτιστική Επανάσταση του Μεγάλου Τιμονιέρη μάλλον έχει κάνει κι εκεί το θαύμα της) όμως στην Ιαπωνία τουλάχιστον, ο βουδισμός ζεν δεν είναι στενά συνδεδεμένος με τίποτα άλλο πέρα από τις κηδείες και τα μνημόσυνα: ήδη από την εποχή του Κέιζαν, του δεύτερου πατριάρχη της σέχτας Σότο-σου (τέλη 13ου-αρχές 14ου αιώνα), πρώτα οι ιερείς της συγκεκριμένης σέχτας και στη συνέχεια οι ομόλογοί τους του Ρινζάι έκαναν τις νεκρικές τελετές σχεδόν αποκλειστικότητά τους. Και τα πράγματα παραμένουν έτσι σε σημείο που σχεδόν όλες οι βουδιστικές σέχτες, ανεξάρτητα από τις δογματικές διαφωνίες που έχουν με τη σχολή ζεν, να τις έχουν υιοθετήσει.

Φοβάμαι ότι θα υπάρξουν πολλοί που στο σημείο αυτό θα θρηνήσουν για τον «ξεπεσμό των Ιαπώνων» και για τη θυματοποίησή τους από τους Αμερικανούς –να θυμίσω εδώ ειδικά σε ό,τι αφορά το τελευταίο, ότι η εποχή του Κέιζαν ήταν περίπου 7 γενιές πίσω από αυτή του Χριστόφορου Κολόμβου και περίπου 15 πίσω από αυτή που υπέγραψε τη δήλωση της ανεξαρτησίας ξεκινώντας αυτό που σήμερα αποκαλούμε «Αμερική». Σε ό,τι αφορά το πρώτο, και η συνειδητοποίηση του γεγονότος με εξέπληξε κι εμένα πάρα πολύ, η αλήθεια είναι ότι ο βουδισμός ζεν ελάχιστα έχει επηρεάσει τις πολεμικές τέχνες. Ναι διαβάσατε σωστά: η σχέση μεταξύ βουδισμού ζεν και πολεμικών τεχνών είναι, ιστορικά τουλάχιστον, στην καλύτερη περίπτωση αποσπασματική, ελάχιστη και συνέβη –ακόμα και στον περιορισμένο βαθμό που συνέβη- πολύ αργά στην ιστορία των πολεμικών τεχνών.

Σε τι οφείλεται η συγκεκριμένη παρεξήγηση; Σε μια σειρά από λόγους: πρώτος απ’ όλους είναι ο θρύλος περί σχέσης του ιδρυτή της σχολής ζεν Μποντιντάρμα (περ. 5ος μ.Χ. αιώνας) με το ναό Σαολίν στην Κίνα –δεν υπάρχει καμία ιστορική απόδειξη ότι ο Μποντιντάρμα υπήρξε, πολύ δε περισσότερο ότι αυτός δίδαξε την αντίληψή του περί βουδισμού στο ναό Σαολίν και ακόμα περισσότερο ότι μέρος της διδασκαλίας του ήταν και κάποιες ασκήσεις που εξελίχθηκαν σ’ αυτό που σήμερα αποκαλούμε «γουσού» ή «κουνγκ φου». (Υπάρχουν βεβαίως προφορικές παραδόσεις όμως όπως πάντα, καλό είναι να μην θεωρούνται ισοδύναμες με την ιστορική αλήθεια –και επιπλέον, άλλο η Κίνα και άλλο η Ιαπωνία!) Υπάρχει επίσης η σχέση του βουδισμού ζεν με την αριστοκρατία της μεσαιωνικής Ιαπωνίας (την εποχή του σογκουνάτου της Καμακούρα, τον 12ο αιώνα) όμως η απόλυτη ταύτιση των αριστοκρατών με τους σαμουράι (και δη τα μεγάλα πλήθη τους) είναι επίσης παρακινδυνευμένη –μ’ άλλα λόγια ότι κάποιοι στρατηγοί/αριστοκράτες πίστευαν στο ζεν δε σημαίνει ότι πίστευαν όλοι ή ότι την πίστη αυτή συμμερίζονταν και οι στρατοί τους.

Μια πιο σαφή σχέση θα βρει κανείς σε συγκεκριμένες σχολές/παραδόσεις –όπως στη Γιάγκιου Σινκάγκε-ρίου, στη Μουγκάι-ρίου ή στην Ίτο-σόντεν Μούτο-ρίου του Τέσου Γιαμαόκα ο οποίος ήταν και σοβαρά ασκούμενος στο ζεν. Όμως όπως έγραψα και παραπάνω, οι περιπτώσεις αυτές είναι αποσπασματικές και δεν χαρακτηρίζουν το σύνολο των μπουγκέι ριούχα, των μαχητικών παραδόσεων της Ιαπωνίας –ή των επιγόνων τους, των γκεντάι (σύγχρονων) μπούντο όπως είναι το καράτε, το τζούντο ή το αϊκίντο. Ειδικά μάλιστα στις τελευταίες, οι οποίες διαμορφώθηκαν κατά τις περιόδους Μέιτζι (1868-1912), Τάισο (1912-1925) και Σόουα (1925-1989) και με σαφείς βλέψεις επέκτασης πέρα από το ντότζο του ιδρυτή τους (δηλαδή με έντονες πολιτικές, κυριολεκτικά και μεταφορικά σχέσεις), οι αναφορές στον βουδισμό –ζεν ή άλλον- ήταν εξ ορισμού περιορισμένες καθώς ο βουδισμός δεν έχαιρε και πολύ μεγάλης εκτίμησης την εποχή εκείνη: οι αυτοκράτορες που σηματοδότησαν την είσοδο της Ιαπωνίας στη σύγχρονη εποχή έδειχναν σαφή προτίμηση στο σιντοϊσμό για λόγους εύκολα ερμηνεύσιμους ιστορικά και πολιτικά.

Εξίσου, η υποτιθέμενη σχέση μεταξύ ζεν και πολεμικών τεχνών θα μπορούσε να αναζητηθεί στις προϊδεάσεις των δυτικών αλλά και στον τρόπο που οι Ιάπωνες τις εκμεταλλεύθηκαν (και τις συν-δημιούργησαν) μετά τον Β’ ΠΠ προκειμένου να προωθήσουν και το μεν και τις δε. Κορυφαίο πρόσωπο στην καμπάνια αυτή, υπήρξε ο μελετητής του ζεν Νταϊσέτσου Τεϊτάρο Σουζούκι (1870-1966) ο οποίος έγραψε κατά κόρον για τη σχέση του βουδισμού ζεν με σχεδόν κάθε διάσταση του ιαπωνικού πολιτισμού –το γεγονός ότι όντας άσχετος με τις πολεμικές τέχνες αγνοούσε ότι στην πλειονότητά τους όσες έχουν όντως κάποιες θρησκευτικές συνδέσεις στη θεωρία τους είναι κατά κύριο λόγο με άλλες βουδιστικές σχολές (όπως π.χ. με τη Σίνγκον-σου ή με την Τζόντο-σου) ή με τον σιντοϊσμό, μάλλον έχει περάσει απαρατήρητο από πολλούς από τους θαυμαστές του, κατά τα λοιπά ενδιαφέροντος έργου του.

Πιο πολύ απ’ όλα ωστόσο, πιστεύω ότι η παρεξηγημένη αυτή σχέση οφείλεται στην ομοιότητα μεταξύ βουδισμού ζεν και πολεμικών τεχνών: και ο μεν και οι δε, είναι δρόμοι που οδηγούν στο ίδιο σημείο, στην αντιμετώπιση της πραγματικότητας (της ζωής για τον μεν και της συμπλοκής για τις δε) με όσο πιο ξεκάθαρο νου γίνεται, χωρίς το φορτίο από ψευδαισθήσεις, προκαταλήψεις, ευσεβείς πόθους και ανασφάλειες που αποτελούν τα συνηθισμένα υποπροϊόντα της λειτουργίας του εγκεφάλου μας –αυτό συν το γεγονός ότι στον βουδισμό ζεν, η κατάσταση αυτή καλλιεργείται μέσω μιας σωματικής άσκησης (το ζαζέν) κάτι που οι άνθρωποι των πολεμικών τεχνών αντιλαμβάνονται πολύ καλά. Η ειρωνεία ότι καθώς στην πλειονότητά τους οι ιερείς του ζεν –τουλάχιστον στην Ιαπωνία- δεν κάνουν πια ζαζέν η παρεξήγηση αυτή ενδέχεται να συμβάλλει στην επιβίωση του ζεν χάρη σε κάποιους άλλους από τους καθ’ ύλην αρμόδιους είναι μια από τις πιο χαριτωμένες διαστάσεις του θέματος.

Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
×
Πανελλήνιος οδηγός πολεμικών τεχνών

Κουπόνι Δωρεάν Μαθημάτων

Κερδίσατε 2 δωρεάν μαθήματα γνωριμίας στις συνεργαζόμενες σχολές του Πανελλήνιου Οδηγού Πολεμικών Τεχνών!

Κατεβάστε το κουπόνι